Haaien aan de top van de voedselketen. Of toch niet?

Wanneer ik mensen spreek over haaien, gaat het meestal meteen over de top van de voedselketen, de scenes die mensen zien in natuurdocumentaires of filmpjes die voorbijkomen op social media. De grote witte haai die het water uitspringt en onderweg nog even een zeeleeuw van het wateroppervlak plukt. Tijgerhaaien die jonge albatrossen eten die voor hun eerste vlucht nog even uitrusten op het wateroppervlak. Of het aanvallen van groene zeeschildpadden nadat ze terug de zee in zwemmen na het maken van een nest. Het zijn de verhalen die passen bij spectaculaire beelden van een natuurdocumentaire (begrijp me niet verkeerd, ik vind deze documentaires ook fascinererend!), maar hoe hoog staan haaien echt in de voedselketen? De laatste jaren blijkt dat de wetenschap het antwoord steeds een beetje bijstelt op basis van nieuwe onderzoeksresultaten.

Momenteel zijn er ongeveer 1.149 soorten elasmobranchen bekend voor de wetenschap, waarvan 516 haaiensoorten en 633 roggensoorten¹. Van deze soorten zijn er een handje vol grote haaiensoorten die je vaak ziet in natuurdocumentaires; de witte haai, tijgerhaai, stierhaai, walvishaai, hamerhaaien en diverse soorten rifhaaien. De documentaires laten het vaak lijken alsof de haaien echte toppredatoren (in het Engels ‘apex predators’; predator = roofdier), terwijl in de werkelijkheid de witte haai en tijgerhaaien ook bekend staan als opportunistische aaseters^2,3 én dat deze soorten ook weleens worden gepakt door orka’s⁴. Dit laatste hoeft niet direct te betekenen dat de orka op een hogere plek in het voedselweb zitten dan een witte haai, het kan ook een manier zijn van de orka om mogelijke concurrentie voor een gemeenschappelijke voedselbron uit te schakelen⁴.

Van de over de vijfhonderd haaiensoorten zijn de meeste een stuk kleiner. Soorten als bijvoorbeeld stierkophaaien, kathaaien en verschillende roggensoorten worden dan ook regelmatig door grotere roofdieren gepakt. Dit is ook terug te zien aan de verschillende verdedigingsmechanismes van deze soorten, zoals een stekel aan de basis van de staart bij stekelroggen en de stekel aan de voorkant van beide rugvinnen bij verschillende kleinere haaiensoorten. Zo zijn er ook zogenoemde ‘shysharks’ (‘schaamhaaien’, een familie van kathaaien) die bij bedreiging hun lichaam in een cirkel vormen, om zo groter te lijken voor roofdieren. Het feit dat deze haaien en roggen zijn aangepast om op schelpdieren, kreeftachtige en kleine vissen te jagen, maar tegelijkertijd ook verdedigingsmechanismen bezitten tegen grote roofdieren geeft aan dat deze soorten niet bovenaan de voedselketen staan. Een recente studie laat dan ook mooi zien dat roggen en kleine haaiensoorten over het algemeen lagere posities in de voedselketen bezetten dan bijvoorbeeld de grotere, meer mobiele haaiensoorten⁵.

Bedreiging voor kleinere haaiensoorten en roggen komt vaak van andere, vaak grotere, haaiensoorten. De grote hamerhaai staat erom bekend dat een groot gedeelte van zijn dieet (tot wel 82%) bestaat uit andere elasmobranchen⁶. Sommige haaiensoorten zijn kannibalistisch, zo zijn jonge citroenhaaien bijvoorbeeld niet veilig voor grotere citroenhaaien⁷. Vandaar dat jonge haaien meestal op een plek opgroeien waar weinig volwassen dieren aanwezig zijn⁷. Dit geeft het ook al een beetje aan, de positie van een haai in het mariene voedselweb kan veranderen naar mate de haai ouder en groter wordt^5,8. Zo eten jonge witte haaien bijvoorbeeld voornamelijk vis, maar volwassen witte haaien vullen hun dieet aan door het eten van zeezoogdieren als zeeleeuwen⁸.

De Caribische rifhaaien en verpleegsterhaaien, de twee meest voorkomende soorten op de riffen van de Nederlands Caribische eilanden, lijken een erg belangrijke rol te spelen in de tropische marine voedselwebben. Hoewel deze soorten niet altijd aan de top van de voedselketen staan, vervullen ze wel sleutelrollen binnen de koraalecosystemen.

Door de grote diversiteit aan haaien- en roggensoorten met grote verschillen in habitat en lichaamsgrootte beslaan deze dieren dus ook verschillende plekken in een voedselweb. Het staat daarom ook nog altijd ter discussie wat de precieze gevolgen zijn als haaien zouden verdwijnen uit mariene ecosystemen^9,10,11. Wel is duidelijk dat er maar slechts een aantal haaiensoorten (bijna) helemaal aan de top staan, voor de rest van de soorten zullen de zintuigen op scherp blijven staan voor de altijd aanwezige dreiging van roofdieren.

Videotips:

 – Orka’s eten zevenkieuwhaai

 – Zeeleeuw eet en verdedigt luipaardhaai

 – Witpuntrifhaai wordt gegeten door grote murene, maar weet te ontsnappen

• 1. Last, P. R., White, W. T., de Carvalho, M. R., Séret, B., Stehmann, M. F. W., & Naylor, G. J. P. (Eds.). (2016). Rays of the World (First Edition). New York: Cornell University Press.
  2. Long, D., & Jones, R. (1996). White Shark predation and scavenging on cetaceans in the Eastern North Pacific Ocean. In Great White Sharks: The Biology of Carcharodon carcharias (pp. 293–307). Academic Press.
  3. Heithaus, M. (2001). The biology of tiger sharks, Galeocerdo cuvier, in Shark Bay, Western Australia: sex ratio, size distribution, diet, and seasonal changes in catch rates. Environmental Biology of Fishes, 2, 25–36.
  4. Pyle, P., Schramm, M. J., Keiper, C., & Anderson, S. D. (1999). Predation on a White Shark by a Killer Whale and Possible Case of Competative Displacement. Marine Mammal Science, 15(2), 563–568.
  5. Navia, A. F., Mejía-Falla, P. A., López-García, J., Giraldo, A., & Cruz-Escalona, V. H. (2016). How many trophic roles can elasmobranchs play in a marine tropical network? Marine and Freshwater Research, 1–12.
  6. Cliff, G. (1995). Sharks caught in the protective gill nets off KwaZulu-Natal, South Africa. 8. The Great hammerhead shark Sphyrna mokarran (Rüppell). South African Journal of Marine Science, 15(1), 105–114.
  7. Guttridge, T. L., Gruber, S. H., Franks, B. R., Kessel, S. T., Gledhill, K. S., Uphill, J., Sims, D. W. (2012). Deep danger: Intra-specific predation risk influences habitat use and aggregation formation of juvenile lemon sharks Negaprion brevirostris. Marine Ecology Progress Series, 445, 279–291.
  8. Hussey, N. E., Mccann, H. M., Cliff, G., Dudley, S. F. J., Wintner, S. P., & Fisk, A. T. (2012). Size-based analysis of diet and trophic position of the white shark (Carcharodon carcharias ) in South African Waters. In M. L. Domeier (Ed.), Global Perspectives on the Biology and Life History of the White Shark (pp. 27–49). CRC Press.
  9. Roff, G., Doropoulos, C., Rogers, A., Bozec, Y. M., Krueck, N. C., Aurellado, E., Mumby, P. J. (2016). The Ecological Role of Sharks on Coral Reefs. Trends in Ecology and Evolution, 31(5), 395–407.
  10. Ruppert, J. L. W., Fortin, M.-J., & Meekan, M. G. (2016). The Ecological Role of Sharks on Coral Reefs: Response to Roff et al. Trends in Ecology and Evolution, 31(5), 395–407.
  11. Grubbs, R. D., Carlson, J. K., Romine, J. G., Curtis, T. H., McElroy, W. D., McCandless, C. T., Musick, J. A. (2016). Critical assessment and ramifications of a purported marine trophic cascade. Scientific Reports, 6(February), 20970.